An Mga Bandido (Selma Lagerlöf's The Outlaws in Waray) - Part 1

(An Mga Bandido was published in PAGLAUM: MGA EUROPEO NGA SUSUMATON HA WARAY [Hope, European Stories in Waray] by the Ateneo de Naga University Press in 2018. It was translated by Rhodora A. Bande, while Paglaum was edited by Jerry B. Gracio, Michael Carlo C. Villas, and Jaroslav Olsa.)   

I.

SAYO NGA PARA­­G-UMA NGA NAGPATAY SIN MONGHE IN KINALAGIW NGADTO SA KAGURANGAN NGAN NAHIMO NGA BANDIDO.  Nakit-an niya didto sa kagurangan in sayo liwat nga bandido nga paraghulaw nga tikang sin gihaharayoi nga puro, nga ginbutangbutangan sin pangawat sin pukot. Nagbuligay sira, nag-istar sin sayo nga kuyba, nagbutang sin lit-ag, nagbaid sin pana, naghudno sin tinapay sa bato, ngan nagbantay sa kinabuhi san kada sayo. Waray gikan an parag-uma sa kagurangan, kundi an paraghulaw, nga waray maghimo sin makariringging nga krimen, in danay nadulhog nga nagpapas-an sa sugbong sin kanya mga nadakpan nga mananap ngan nangangawat sa mga tawo. Didto, pinapakibalyoan niya an pili nga mga sunoy, an mga kuneho nga haglaba an talinga, ngan an libsog nga baga nga usa, sin gatas ngan mantikilya, ulo san sugob, ngan mga bado. Nakabulig ini sa mga bandido nga mabuhi.

Gin-ukad sa ligid sin bulod an kuyba kun diin sira nag-iistar. Gintatago sin haglapad nga mga bato ngan tunukon nga tanaman an aragian. Sa bawbaw sini, natugbos an marabong nga kahoy nga Maribojoc. Sa mga gamot sini, nakada an gawasan san aso san kuyba. Naagi sa magrabong nga mga sanga an natipabawbaw nga aso ngan napapara sa kawanangan. Sadto, sulod gawas ini nga mga lalaki sa kanra gin-iistaran, nagbabaktas sa sapa sa bukid, nga naagos tipaubos sa bulod. Waray nanhanap sa kanra mga tiagi sa masulog nga sapa.

Sa una, ginpinanhanap sira nga pareho sin mga ilahas nga mg­a mananap.  Nagtitirirok an mga parag-uma nga pareho sin magbubukod sin oso o lobo. Ginpapalibutan an kakahuyan sin kalalakin-an nga may mga pana.  Kanira ginluob panhanap sa ngatanan nga magsirom nga butak ngan magrabong nga kabanwahan. Mentras an kaliyaan san pagtinagob nanhahalutuhot sa kagurangan, nahigda sa kanira luho an mga bandido, namamati nga haros waray guroginhawa, hinahala sa kahadok. Naantos san paraghulaw nga magtinago sa bug-os nga adlaw, kundi ito sayo nga nakamatay waray makaantos ngan napiritan, tungod sa ura-ura nga kahadok, nga magpakadto sa gawas, kun diin kanya nakikit-an an kanya kaaway. Nakit-an siya ngan ginbukod, kundi para sa kanya mas maupay pa ini sin pito ka beses kontra sa maghinigda siya nga naghihinutuwong ngan waray nahihimo.  Nakakalagiw siya sa mga nagbubukod sa kanya, nagpadausdos sa mga bangin, naglurulukso sa mga sapa, nagsaka sa mga bakilid nga bukid. Nagamit niya an kanya ngatanan nga nakatago nga kusog ngan kamatibaksi tungod nga kinalasan siya sa kakulba. Naunat an kanya lawas nga pareho sin ispring nga puthaw, waray kahipalindas an kanya siki, waray bumuhi an kanya kamot, an kanya mata ngan talinga mas abtik. Nakasabot siya sa ginhuhuring san mga dahon ngan sa ginpapahimangno san mga bato. Pakasaka niya sa bangin, inatubang siya sa mga nagbubukod sa kanya, ngan ginbinggar niya sira. Sa pagsagikit sa kanya san nahagunos nga sugob, kanya ini gindakop, sugad kalaksi sin kidlat, ngan iginbalong tipaubos sa kanya mga kontra. Mentras naagi siya sa mga nankakastigo nga mga sanga, nakabuhi siya sin kanta sin kadaugan.

Sa kalbo nga tagaytay san bukid mayaon nagsasayoan nga hataas nga kahoy sin Pir. Mahiwarang an mabagabaga ngan bulaw nga puno, kundi sa bawbaw nga sanga nakadto in salag sin agila. Mapintas na ini nga bandido sanglit sinaka siya, mentras an mga nagbubukod sa kanya nagpipinanhanap sa kakahuyan. Liningkod siya didto nga ginbibirikis an leog san mga siwo nga agila, mentras naagi sa ubos an mga nagbubukod sa kanya.  Naghihingyap sin pagbulos, malaksi nga hinapon an lalaki ngan babayi nga agila sa abusado. Nagkapakapa sira sa kanya kahimo, gintuktok san kanra mga tusak an kanya mga mata, kanira siya ginkastigo san kanra mga pako ngan gin-gisi san kanira mga kulo an kanya panit nga nagpili ngan naarug na tungod san panahon. Nagtitinawa siya nga inato sa kanra. Natugbos sa nagbuburubay-og nga salag, kanya sira gintigbas sa matarom nga kutsilyo ngan tungod sa kalingawan, nahingalimot siya san kadelikadohan ngan san mga nagbubukod sa kanya. Pakakita niya sin higayon panhanap sa kanira, nagpakadto na sira sa iba nga parte san kagurangan. Waray sa kanira nakahunahuna nga tagubon an kanra ginpipinanhanap sa kalbo nga tagaytay san bukid. Waray sa kanira hinangad ngadto sa mga panganod basi makit-an siya nga nagpapraktis san kanya kapilyohan ngan san kanya pagbaktas nga napiyong mentras an kanya kinabuhi nakada sin gidadakoi nga kadelikadohan.

Nangabag an lalaki pakahibaro niya nga nasalbar siya. Nangungurog an kanya mga kamot, nakakapot siya; nalilipong, kanya ginsukol an kahitas-on san kanya nasaka. Ngan nag-ngunguyngoy sa kahadok nga mahulog, nahahadok sa mga tamsi, nahahadok nga makit-an, nahahadok sa ngatanan, nagpadausdos na siya sa puno. Dinapa siya sa tuna, basi diri makit-an, ngan nagkamang sa kababtoan tubtob nga natahuban siya san mga tanaman. Didto tinago siya sa ilarom san mga nababalighot nga sanga san bata pa nga Maribojoc. Maluya ngan waray mahimo, linugmok siya sa lumot. Kaya siya dakupon sin bisan sayo la ka tawo.

Bagong (Amorphophallus sp.) -- Bantog nga Duma sa San Roque sa Norte san Samar

Sa Oktubre 23, 2010, nagsurat ak si' halipot nga artikulo  sa  Socyberty.com hiunong sin bantog nga duma sa amo bungto. A taytol siton nga ako sinurat: Amorphophallus paeniifolius: Bantog nga Karaunon ku' Pasko sa San Roque, Norte san Samar sa Pilipinas.

Nawara iton nga artikulo sito mga 2015 sa pagkawara sa Triond hasta sa ngatanan nga kanya mga affiliate sites, kaupod na a Socyberty. Website ini nga Triond nga diin nakakag-publish a mga paragsurat  sa internet; dikan, binabaydan sira tungod sa kanira mga sinurat.

 Pagtaud sariak antis magtanom si' bagong: haros ngatanan nga mga garden si' bagong  sa San Roque mayaon sariak.

Bagong (Amorphophallus sp.) -- the Famous Root Crop of San Roque, Northern Samar

On October 23, 2010, I wrote a short article on Socyberty.com about a popular root crop in my hometown. The title of that post was Amorphophallus paeniifolius: A Famous Christmas Delicacy in San Roque, Northern Samar, Philippines. 

The write-up disappeared around 2015 when Triond.com and all of its affiliate sites, including Socyberty, suddenly became inaccessible. Triond, by the way, was a revenue-sharing platform where writers published articles on the internet. 

A family of farmers install the sariak before planting Amorphophallus.
Almost every bagong farm in San Roque has a bamboo installation at the center. 

Tagalog and Waray Sentences

Here is a list of Tagalog sentences with their Waray translation. Just below the series of sentences, there is also a list of Waray sentences with their Tagalog equivalent. 

These are based on the comments left by readers from various blog posts on this site. We usually provide a Northern Samar equivalent if the terms are different from the usual/standard Waray. The sentence after the slash is the Northern Samar translation. We will try our best to include as many sentences as possible. You may leave in the comments section below the Tagalog sentences -- or the Waray sentences -- that you would like to be translated. For longer files or documents, you may contact this blog's admin.

And to all the anonymous commenters who are helping us translate for the readers: Salamat ha/sa iyo ngatanan! 💖

Naglalaro ang mga bata. -- Nagmumurumlay an kabataan./
                                      Nag-uurudyag an kabataan.

Lyrics of Kaisdaan: A Waray Folk Song

Didto ha kalalawdan

Maribhong an kadagatan.

 

I.

Hadto nga mga panahon

An isda nagmalipayon.

Nagtukod hira hin sesyon

Pagmulay ira bubuhaton.

An pating ira ginnumrahan

Hadi han kaisdaan.

Kun di nira pagsundon

Kanan pating hira sisibaron.