Bagong (Amorphophallus sp.) -- Bantog nga Duma sa San Roque sa Norte san Samar

Sa Oktubre 23, 2010, nagsurat ak si' halipot nga artikulo  sa  Socyberty.com hiunong sin bantog nga duma sa amo bungto. A taytol siton nga ako sinurat: Amorphophallus paeniifolius: Bantog nga Karaunon ku' Pasko sa San Roque, Norte san Samar sa Pilipinas.



Nawara iton nga artikulo sito mga 2015 sa pagkawara sa Triond hasta sa ngatanan nga kanya mga affiliate sites, kaupod na a Socyberty. Website ini nga Triond nga diin nakakag-publish a mga paragsurat  sa internet; dikan, binabaydan sira tungod sa kanira mga sinurat.

 Pagtaud sariak antis magtanom si' bagong: haros ngatanan nga mga garden si' bagong  sa San Roque mayaon sariak.

Bag-o la, natagob ko gihapon ini nga ako sinurat pinaagi sa Wayback Machine Internet Archive. Nakatago sini nga site a mga file sa internet  bisan maiha na sira nga napara:

Ini nga Amorphophallus paeniifolius sayo ini nga duma nga gingangaranan bagong sa San Roque sa Norte san Samar sa Pilipinas. Prominente ini siya nga nakabutang sa kada lamesa basta panahon san Pasko. Para sa mga taga-San Roque, diri kumpleto a kanira Pasko basta waray bagong.

Doon ko pa la nahibaroan, sa paggikan ko sa San Roque, nga diri ak' ngay-an makakaagi sa bagong si' bisan la diin. Diri liwat mag-aram a kaurugan sa amo bungto nga waray bagong sa iba nga mga bungto sa Norte san Samar ngan sa iba pa nga parte sa Samar. A San Roque a parag-suplay bagong sa bug-os namo nga probinsya.  A ako man mga kila sa Leyte, diri liwat nangingila sa bagong.

A sugad man ni Dr. Edwino Fernando, sayo sa mga bantugan nga mga taxonomist sa Pilipinas, diri igitatanom a bagong sa iba nga rehiyon sa nasud. Ngani, nahimangraw siya sa pagsumati ko sa kanya nga mayaon mga uma si' bagong sa San Roque. Ambagaw pa niya, ini nga tanom ginagamit la nga tubong para sa mga mananap sa iba nga parte sa Pilipinas, kudi mga ilahas la ini nga bagong kay mga tudok man la ini tikang sa bukid.

Nasugad sa urihi nga parte siton nga artikulo: "Nakakadugang ini sa kamaribhong sa bungto -- nagtitikang na ngani pamaligya si' bagong, pareho la liwat si' nakabati na a mga tawo sa mga kanta nga kanan Pasko nga gipapatukar sa radyo sa pagtikang sa bulan sa Setyembre."


Inug-og nga bagong: linumpan ngan inasukaran

Siton nga takna nga ako gisurat iton nga artikulo sa Socyberty, maaram ak nga kinahanglan ko kumadto sa uma ngan makig-istorya sa mga parag-uma basi mabaton ko a ako mga pangutana hiunong sini nga duma.

Sa Barangay Coroconog sito 2014

Sa 2014, nagtikang ak pagbisita sa kauumhan kada ko pag-uuli sa bakasyon. Nan-interbyu ak, nagsurat sa notbuk, ngan nankudak sa Coroconog, sayo sa mga inaangkatan si' bagong sa San Roque. Pagkasunod nga tuig, nakig-partner ak ka Michael nga ako igkasi-instructor sa Department of Liberal Arts and Behavioral Sciences (DLABS) sa Visayas State University. Amo gisurat a "Ritwal sa Bagong (Amophophallus sp.) sa San Roque sa Norte san Samar", sayo nga research proposal nga amo gisumiter sa Research Committee sa amo unibersidad. Natagan kami ditoy nga budget para sa sayo ka-tuig nga operasyon sa amo research. Gigamit namo ini para sa amo mga pamasahe sa San Roque. Mao adto a giuunahi nga naaprobaran nga research sa amo departamento sa pira ka-tuig.

Tupad ni Michael a bagong (Amorphopallus sp.) . Sa amo ini pagbisita sa Sitio Galutan.

Na-publish a resulta sa amo research sa Annals of Tropical Research, Vol. 41 No. 1 (2019) pinaagi sa article nga amo gitaytolan, "Folk Beliefs and Practices of Bagong (Amorphophallus sp.) Farmers in San Roque, N. Samar."  Amo giasoy nga,

"A bagong kay sayo nga duma nga importante sa kinabuhi sa mga taga-San Roque.  Kilalado ini sa San Roque ku Pasko — panahon sa ka-bastante. A kat-tatanom ngan kat-uukad sa bagong nahimumutang sa duha nga importante nga panahon sa Kristyano nga kalendaryo: Para sa mga residente, a Pasko kay kat-uukad ngan kat-u-ug-og sa bagong; para naman sa mga parag-uma, a panahon sa Kamahalan kay kat-tatanom sa bagong." 

Nagsasaysay ini nga artikulo sa mga nahigaraan nga buruhaton san mga tawo (folk practices), mga tinutuuhan (beliefs), ngan mga ritwal (rituals) nga kaupod sini  nga duma. Api liwat sa artikulo a mga hurimhudim san mga parag-uma mentras nagtatanom. Mayaon liwat mga hulagway san magkadurudilain nga mga aktibidades sa uma. Syempre, nakasurat a nga mga hurimhudim sa Waray nga pinulongan. Basi mahipaabay ini sa mas daramo nga paragbasa, amo gihubad sa Iningles ini nga mga impormasyon.  Mao ini a haylayts sini nga amo sinurat: (1) impormasyon mahitungod sa mga paragbagong; (2) papel sa kada myembro san pamilya sa pagpananom sa bagong; (3) pagpangandam sa uma; (4) mga kinahanglanon sa taranuman sa bagong; (5) panahon sa pagpananom; (6) ritwal sa pagpananom; (7) pag-ataman sa uma; (8) ritwal sa pagpasalamat; (9) pag-ayad sa bagong; (10) pag-ukad sa bagong; (11) pagmamat sa butig; ngan (12) bagong komo pagkaon.

English translation: Bagong (Amorphophallus sp.) -- the Famous Root Crop of San Roque, Northern Samar

No comments:

Post a Comment